MÜREKKEP
İs Mürekkebi
Beziryağı, balmumu, gazyağı gibi maddelerden elde edilirdi.
İçeriğinde is, zamk, ve su bulunan bu mürekkep, kolayca silinebilir,
kazınabilir olması ve erken solmaması nedeniyle uzun süre hattatlar
tarafından tercih edilen bir mürekkep cinsi olmuştur.
Mürekkep Yapımı
Genellikle beziryağından elde edilen isin usulüne uygun olarak alınması gerekir.
İsin elde edilmesi için beziryağı, toprak bir kaba konularak üstü açık bir
tekneye yerleştirilir. Bu teknenin içine su konulmuş, altı saç kaplı ikinci bir
tekne yerleştirilir. Fitilden yakılan bezirin isi, içi su dolu teknenin altında
birikince kağıt üzerine alınır. İsin sertliğinin ve içerisindeki yağın giderilmesi
için şeffaf kağıda sarılan is, ekmek hamurunun içine konularak fırında pişirilir.
Böylece kağıt, yağı emer ve is, mürekkep yapımında kullanılabilir hale gelir.
Bezir mürekkebinin ikincil temel malzemesi olan arap zamkı eriyinceye kadar
soğuk su içinde bırakılır, daha sonra süzülerek bekletilir. Bezir isi ve hazırlanan
zamk bir havan içerisine konulur. Mazı, nar kabuğu suyu ve bakır sülfat
karıştırılarak şerbet kıvamına gelinceye kadar kaynatılır ve elde edilen sıvı bezir
isi ve zamkın konulduğu havana ilave edilerek havan eli ile ağır ağır, dövülerek
karıştırılır. Bu dövme, XVII. yüzyılda belirlenen standartlara göre günde 10.000
vuruş olmak üzere 10 gün devam etmeliydi.
Arap Zamkı (Gum Arabic): Suluboya ve mürekkeplerde
bağlayıcı olarak kullanılan, Anadolu’da yetişen geven çeşitlerinin
gövdelerinden sızan, havada katılaşan, az da olsa yapışkan
özelliği taşıyan bir yapıştırıcı türüdür.
Zırnık Mürekkebi
Sodyum, arsenik ve sülfürün ezilerek arapzamkı ile
karıştırılmasıyla elde edilen sarı renkli, az kullanılan bir
mürekkeptir.
Üstübeç Mürekkebi
Zırnık mürekkebiyle aynı şekilde yapılır. Zırnık yerine
üstübeç kullanılır.
Lal Mürekkebi
Lotur, şekerci çöreği, şap ve su belirli oranlarda
karıştırılmasıyla elde edili. Suya, neme dayanıklı olmayan bir
mürekkep cinsidir.
Altın Mürekkebi
Altın varakların dövülerek arap zamkıyla ya da balla ezildikten
sonra, suyla yıkanıp süzülmesiyle elde edilir. Elde edilen altın zerreler
jelatinli suyla karıştırılarak kullanılırdı.
TEZHİP
Tezhip kelimesi köken olarak Arapça’da altın anlamına gelen “zeheb”
sözcüğünden gelmektedir. El yazması eserlere, hat levhalarına, padişah
tuğralarına altın yaldız ve çeşitli doğal boyalarla yapılan süsleme sanatına verilen
addır. Tezhiple süslenmiş eserlere müzehhep, tezhibi yapan sanatçıya da
“müzehhip” denir.
Arapça’da altınlama anlamına gelen tezhip sözcüğü yalnız altın yaldızla yapılan
işleri değil, boya ile yapılan ince kitap süslemesini de kapsar.
Tezhip Yapımında Kullanılan
Boylar ve Mürekkepler
Siyah : İs mürekkebi ( is ve arap zamkı karışımı);
Beyaz : Üstübeç (bazik kurşun karbonat); tebeşir beyazı : (kalsiyum
karbonat);
Lâciverd : Lâciverd taşı, lapislazuli; (en makbulü Afganistan’ın kuzey
doğusundaki Bedahşan’dan geldiği için Bedahşî lâciverd olarak anılır);
Mâi ( mâvi ): Çivit-indigo (en iyisi Pakistan’daki Lâhur’dan gelenidir);
Mat kırmızı ( surh , verminyon ): Ham zencefre ( civa sülfür );
Parlak kırmızı : Lâl, kırmız böceğinin kurutulmuşundan yapılan ve yarı
şeffaf özelliği olan mürekkep;
Tuğla kırmızısı : Gülbahar ( demir oksit);
Sarı : Sarı toprak boyası ( demir oksit ); sarı zırnık ( zırnıh-ı asfar );
Turuncu : Kurşun oksit, sülüğen ( minyum); altınbaş zırnığı;
Yeşil : Bakır taşı (bakır karbonatı); sarı zırnık + lâhur çividi.
İs mürekkebi: tezhibin en zor işlemi olan ve en çok dikkat çeken
tahrir çekme safhasında kullanılır. Su ile istenilen kıvama getirilen
is mürekkebi, hem siyah boyadan daha incedir, hem de eserin her
tarafında siyah rengi aynı tonda tutmak daha kolay olur.
Bu boyalardan bir kısmı birbirine karıştırılmakla ara tonları da elde
edilebilirdi.